SPOJRZEĆ ZA SIEBIE
„Historia nauczycielką życia” – powiedział jeden ze starożytnych mędrców. Łatwo powiedzieć, trudniej zrobić. Na dobry początek proponuję kilka ciekawych i pouczających lektur. Właśnie się ukazały i na różne sposoby zachęcają nas do tego, by zainteresować się przeszłością.
ORGIE Z PRZESZŁOŚCI
Zacznijmy od „Dziewczyny o czterech palcach” Marka Krajewskiego, autora znanego z popularnych i chętnie czytanych kryminałów. Tym razem dostajemy powieść, w której pojawia się Edward Popielski, czyli Łyssy. W najnowszej książce wrocławskiego pisarza musi on rozwiązać zagadkę dziwnego samobójstwa, a także skonfrontować się z okrutnym bandytą. Książki Krajewskiego słyną z tego, że autor dba o świat przedstawiony, a także historyczną oprawę. Nie inaczej jest i w tym przypadku.
Rzecz rozgrywa się w pierwszych latach Drugiej Rzeczpospolitej i już tu zaczyna się lekcja historii – tym ciekawsza, że Krajewski przerzuca swojego bohatera pomiędzy Kresami, Warszawą a Wolnym Miastem Gdańsk. Możemy przyglądać się, niejako „przy okazji”, rzeczywistości tamtych terenów. Nie było tak różowo, jak wydawałoby się niektórym. Przemoc czy bieda była na porządku dziennym.
Ciekawie też rysuje się obraz obyczajowości Polski lat 20. Oczywiście Popielski jest dość specyficzną postacią. Nie stroni od burdeli. W podręcznikach do historii o tym nie napiszą – Krajewski oporów nie ma.
Ale to dobrze. Kryminały nie są szkolnymi lekturami, świat poznajemy z wielu stron, bez cenzury obyczajowej. Wykształceni klasycznie mężczyźni mogą być na przykład bezwzględnymi okrutnikami, a z kolei Warszawa na powitanie może oferować homoseksualne czy narkotyczne orgie.
W tej książce nie ma miejsca na historyczną nudę. Nie ma miejsca na nudę w ogóle. „Dziewczyną o czterech palach” Marek Krajewski udowadnia, że wciąż jest w doskonałej formie.
ZWYCZAJNE NIEZWYCZAJNE ZDJĘCIA
Przejdźmy teraz do opowieści historycznej w sensie ścisłym. Podkreślić wypada jednak od razu, że „Krótka historia jednego zdjęcia” to książka dla miłośników nie tylko historii. To po prostu – mówiąc w największym skrócie – rzecz dla osób ciekawych świata w ogóle.
Jej autor, Jakub Kuza, od jakiegoś już czasu prowadzi w popularnym portalu społecznościowym stronę, na której regularnie zamieszcza historyczne fotografie, a obok nich krótki, kilkuzdaniowy komentarz. Każdy taki post angażuje wielotysięczną publiczność, a Kuza – poprzez zgrabną formę na internetową miarę – przybliża w ten sposób przeszłość.
W opublikowanej niedawno i firmowanej przez Kuzę książce znajdziemy 130 najciekawszych zdjęć, które obejmują koniec XIX, cały XX i początek XXI wieku. To ograniczenie czasowe nie jest przypadkowe – wszak chodzi o dokumentację fotograficzną, którą posiłkuje się autor.
Przyznam od razu, że czytałem „Krótką historię…” nie po kolei. Przeskakiwałem po kilka stron, zatrzymując się przy wybranych ilustracjach. Na przykład tej z 1912 roku przedstawiającej dwie sieroty z Titanica; dzieci, które przeżyły katastrofę statku. Z kolei na fotografii z 1925 Albert Einstein i Maria Skłodowska-Curie spacerują nad brzegiem Jeziora Genewskiego.
Ciekawe jest ujęcie z roku 1927 – Tomasza Manna w otoczeniu współczesnych pisarzy polskich (rzuca się w oczy, że nie ma tam żadnej kobiety). I jeszcze rok 1936 – imponująca dwupasmówka z historycznymi samochodami, czyli autostrada z Berlina do Szczecina na terenach III Rzeszy. Albo rok 1980 – Lech Wałęsa a w tle wielka ognista kula; to „pamiątka” po jednym z największych pożarów naftowych.
Interesujący jest wybór zdjęć do tej książki, pokazujący przekrój historii światowej i polskiej. Co ciekawe, odnajdziemy tu wiele ujęć zwyczajnego życia. Znalazły tu swoje miejsce także postaci legendarne, czy komentarze do ważnych i przełomowych wydarzeń.
Pouczająca, a zarazem lekka lektura. Znakomity prezent nie tylko dla wielbicieli książek popularyzujących historię.
WSZYSTKO ZALEŻAŁO OD LUDZI
I na koniec – książka Michała Wójcika, „Treblinka 43. Bunt w fabryce śmierci” opowiadająca o odwadze, na którą zdobyli się ludzie w jednej z „najsprawniejszych fabryk śmierci”.
Z początkiem sierpnia 1943 osadzeni tam więźniowie, mimo wyniszczenia i wycieńczenia trudnego do wyobrażenia w świecie pokoju, postanowili wzniecić powstanie. Sforsowali ogrodzenie w co najmniej trzech miejscach i pokonali strefę zapór przeciwczołgowych. Najtrudniejsze było jednak przed nimi – chodziło przecież o przetrwanie. Choć Treblinkę otaczały lasy, zagajniki i torfowiska, to wszystko zależało ostatecznie od ludzi.
„Relacje tych, którzy przeżyli, mówią zarówno o ludzkich aktach szlachetności, jak i potężnej fali nikczemności” – stwierdza Wójcik. „Niestety, skala zła, którego zaznali błagający o ratunek Żydzi, jest zastraszająca. Mimo to wielu z nich przeżyło, i to się liczy. To również dowód, że powstanie w Treblince było wielkim sukcesem ludzkiej solidarności”.
Wójcik w swojej książce drobiazgowo rekonstruuje tamtą rzeczywistość. Posiłkuje się przy tym wspomnieniami, relacjami, dokumentami, a także literaturą i innymi opracowaniami. Książka jest też bogato ilustrowana. Znajdziemy mapki obozu, fotografie oprawców. Warto przy tym zaznaczyć, że nie jest to jednak książka naukowa i suchy zapis faktów. Wójcik jest zajmującym historykiem, który wie, że za ważnymi wydarzeniami kryją się ludzkie emocje. I umie o nich pisać.
„Treblinka 43” zasłużenie została wyróżniona Nagrodą „Newsweeka” imienia Teresy Torańskiej na najlepszą książkę roku 2018. Obecne wydanie ukazało się poprawione. Cieszę się, bo dzięki temu ta ważna praca ma szanse na drugie życie.
Wymienione książki kupisz w Inmedio, Relay, Discover Poland, The Warsaw Store i Virgin. Polecamy!
Marek Krajewski, „Dziewczyna o czterech palach”. Znak, Kraków 2019.
Jakub Kuza, „Krótka historia jednego zdjęcia”. Znak, Kraków 2019.
Michał Wójcik, “Treblinka 43. Bunt w fabryce śmierci”. Znak Literanowa, Kraków 2019.
